به گزارش پایگاه تخصصی مسجد؛ در کشور ما و در طی پستی و بلندی های روزگار و گذر تاریخ، به خصوص در یک قرن اخیر، هجمه های نرم و سخت فراوانی - عمدتا از سوی دست اندرکاران تمدن مادی غرب و توسط ایادی و پیاده نظام خارجی و داخلی شان - علیه حکم اسلامی حجاب صورت گرفته، اما با مقاومت مردم متدین و شریعتمدار مسلمان ایرانی مواجه شده و عمق باور آنها به تعالیم اسلامی و عجین شدن روح و سرشت شان را با سنت های دینی نشان داده است.
حادثه «مسجد گوهرشاد» و به زمین ریخته شدن خون پاک بیش از هزار نفر از مردم مؤمن مشهد در راه حفظ ارزش های دینی و پاسداری از فرهنگ اسلامی در روز 21 تیرماه سال 1314هـ ش، تا همیشه تاریخ به عنوان نقطه عطفی در تاریخ مبارزات امت مسلمان ایرانی و فداکاری های شان در راه دیانت و اعتقادات مقدس شان باقی خواهند ماند. روزی که در تقویم مناسبات، به «روز عفاف و حجاب» شناخته می شود. به همین مناسبت در نوشتار پیش رو راهکارهای تقویت فرهنگ حجاب و عفاف و نقش مساجد در این امر را مورد بررسی قرار داده‌ایم که در ادامه می‌آید.
آموزش عفاف و حجاب از کودکی
یکی از اشتباهات بسیاری از خانواده‌ها در تربیت فرزندان خود آن است که گمان می کنند تربیت فرزند در بسیاری از امور دینی و اخلاقی از دوران نوجوانی و بلوغ آغاز می شود و تا قبل از این سن، کودک قدرت تشخیص، ادراک و یادگیری ندارد. حال آن که دین مبین اسلام دایره‌ی تأثیر پذیری و آموزش کودک را حتّی تا دوران بارداری مادر نیز وسعت می بخشد. رفتار خوب و بد مادر در جنین او اثر گذار است. لقمه‌ی حلال و یا حرامی که پدر برای معیشت خانواده و همسر باردار خود تهیه می کند، بر روی فرزندان ولو جنینی که در رحم مادر است به شدّت تأثیر می گذارد. امام صادق علیه السّلام می فرمایند: «کَسْبُ الْحَرَامِ یَبِینُ فِی الذُّرِّیَّةِ». درآمد حرام (اثرش) در فرزندان آشکار می شود.[١]
سال‌هاست دانشمندان دنیا به این حقیقت پی برده اند و در علوم مختلفی چون روانشناسی از آن در امر مشاوره و امور تربیتی و درمانی خود بهره می برند. از نظر روانشناسان منشأ بسیاری از آسیب‌های روحی و روانی انسان‌ها، حتّی کسانی که سنوات زیادی از عمر خود را سپری کرده و صاحب فرزندان و نوه‌های مختلفی هستند، به دوران کودکی ایشان باز می گردد. به عبارت دیگر اثر تربیت و آموزش کودک و بسیاری از اتّفاقاتی که در کودکی برای او رخ می دهد، تا پایان عمر همراه اوست و نتایج مثبت و منفی فراوانی را در طول زندگی برایش رغم می زند.
اهمیت تربیت از تولّد تا ٧ سالگی که در آموزه‌های دینی ما به سنّ سیادت معروف است، به این علّت است که شخصیت فرد در ٥ سال اوّل زندگی شکل می گیرد. گزل روان شناس مشهور می گوید: «کودک در ٥ و ٦ سالگی، نسخه‌ی کوچکی از جوانی است که بعدها خواهد شد». به عقیده‌ی آلپورت روان شناس معروف: «در حدود چهار ماهگی، رشد و تقویت یادگیری کودک به حدّی رسیده است که می تواند عادت سازشی و صفات اکتسابی داشته باشد. ارتباطش با محیط بیشتر می شود، تفاوت‌های کم و بیش تدریجی در الگوی شخصیت او پدید می آید و صفات تازه ای کسب می کند. هر چه سن کم تر باشد، اثر عوامل محیطی در ذهن پا برجاتر و استوارتر است.
تقلید کودک از رفتار والدین
خانواده مناسب ترین بستر برای پیدایش رفتارهای مذهبی است. از آن جا که تربیت مذهبی کودک دارای سیر منطقی و منظمی است، به رعایت تناسب بین مفاهیم آموختنی به کودک و سنّ او، در اسلام توجّه خاصی شده است. آنچه به کودک درباره‌ی آموزه‌های دینی ارائه می شود و او یاد می گیرد، فقط از طریق تکرار، تقلید و آشنایی است و با بالاتر رفتن سنّ او تعقّل و تفکّر جای تقلید صرف را می گیرد. توصیه شده است در سه سالگی به کودک کلمه‌ی: «لا اله الا الله» را یاد دهید، در چهار سالگی «محمّد رسول اللّه صلّی الله علیه و آله» و در پنج سالگی روی او را به قبله متوجّه کنید تا با مقدّمات نماز آشنا شود. البته اجبار کودک به یادگیری مفاهیم و اعمال مذهبی بسیار اشتباه است؛ چرا که با روحیه‌ی شاد و بازی گوش او در تعارض است و گاه منجر به سرخوردگی، لج بازی و بی رغبتی نسبت به مسائل مذهبی می شود، بلکه باید نسبت به این امر، کاملاً ظریفانه برخورد کرد.
در این سنین، کودک به نوع رفتارها و عملکرد والدین در موقعیت‌های گوناگون توجّه ویژه دارد و به صورت غیر مستقیم آنها را می آموزد. بنا بر این، واکنش افراد خانواده نسبت به مسائل مذهبی بر او تأثیر عمیقی می گذارد و زمینه‌ی گرایش یا طرد مذهبی در او فراهم می آید. انجام عبادت‌ها در حضور فرزند، او را تشنه‌ی هم رنگی با آنان می کند. اگر والدین و بزرگ ترها در صورت علاقه مندی و همراهی کودک در این زمینه، پاداشی برای تشویق او در نظر بگیرند، کودک را برای تکرار عمل شایسته اش مشتاق تر می سازند. تشویق و تقویت رفتار مثبت کودکان، سبب شکل گیری عادت‌های ارزشمند در آنان می شود. زمانی باید کودک را تشویق کرد که رفتار پسندیده ای از او سر بزند که البته، می تواند به صورت کلامی، غیرکلامی، مادی و معنوی، مستقیم یا غیر مستقیم باشد».[٢]
بنا بر این یادگیری و تربیت کودک تا پیش از سنّ بلوغ از مسلّماتی است که قابل تردید و اشکال نمی باشد. لذا این تفکّر که آموزش معارف دینی تا پیش از سنّ بلوغ ضرورتی ندارد، یک ایده‌ی کاملاً اشتباه است و خانواده‌هایی که این طرز تفکّر را دارند، معمولاً در تربیت دینی فرزندان خود دچار مشکل می شوند. کودکی که تا سنّ بلوغ ارتباط و علاقه ای با حجاب و عفاف نداشته و در عمل نیز از والدین خود رفتار شایسته ای در این رابطه ندیده و نیاموخته است، قطعاً با ورود به سنّ تکلیف، به یکباره زمینه‌ی پذیرش تکالیف دینی و اخلاقی چون رعایت محرم و نامحرم و حجاب و ... را نخواهد داشت. تجربه نیز بارها و بارها این مطلب را ثابت نموده است.
تمرین حجاب و عفاف
کودکان علاوه بر این که عفّت ورزیِ والدین مثل رعایت محرم و نامحرم و پوشش مناسب و حجاب کامل را در عمل از ایشان مشاهده نموده و به شکل غیر مستقیم از آنها می آموزند، از سوی دیگر نیز باید کم کم و به آرامی با این معارف به شکل مستقیم آشنا شده و با تشویق و ترغیب پدر و مادر، هر چه به سنّ بلوغ نزدیک می شوند، به شکل تمرینی و ملایم، انجام این تکالیف را تجربه کنند. در این صورت محال است فرزند به هنگام بلوغ، نسبت به تکالیفی چون رعایت حجاب و محرم و نامحرم، اظهار بیگانگی و بی میلی کند. در واقع عملکرد صحیح و زیبای خود والدین در قبال حجاب و عفاف، به همراه آموزش و تمرین‌های مناسب با سنّ کودک، به ضمیمه‌ی تشویق و ملاطفت‌های به موقعِ پدر و مادر، در وجود کودک ایجاد اشتیاق به انجام تکالیف الهی می کند و در بیشتر موارد این کودکان هستند که حتّی پیش از دعوت والدین، به استقبال سنّ بلوغ و تکالیف الهی می روند. یعنی خوشحال از رسیدن به سنّ تکلیف، با اشتیاق نماز می خوانند، روزه می گیرند، حجاب و محرم و نامحرم را با شناخت و با افتخار رعایت می کنند و در برابر مذمّت دیگران به خوبی از آن دفاع می نمایند.
امروز اگر شاهد ناهنجاری‌های زیادی در سطح جامعه هستیم و از گلایه‌های والدینی می شنویم که از بی اعتنایی فرزندان خود نسبت به فرائض دینی شکوه می کنند، این در ابتدای امر نشان از سوء رفتار و مدیریّت غلط خانواده‌ها در تربیت فرزندانشان دارد و در مرحله‌ی بعد از غفلت و تقصیر نهادها و ارگان‌های مختلف مردمی و حکومتی حکایت می کند.
نقش مساجد، هیئات و دیگر نهادهای مردمی در تقویت فرهنگ حجاب و عفاف
مساجد، هیئات و نهادهای فرهنگی مردمی می توانند در تقویت فرهنگ حجاب و عفاف نقش بسزایی داشته باشند. آن چه در ابتدای امر ضروری و مهم است، آن است که مساجد و هیئات و نهادهای فرهنگی این چنینی، از رفتارهای تند و غیر اخلاقی به شدّت پرهیز کنند. قرآن کریم در باره‌ی رفتار رسول خدا صلّی الله علیه و آله با دیگران و شیوه‌ی تبلیغی آن بزرگوار می فرماید: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک ...». به (برکت) رحمت الهى، در برابر آنان [مردم] نرم (و مهربان) شدى! و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطراف تو پراکنده مى شدند.[٣] بنا به شواهد تاریخی و روایی، بیشترین ایمان آورندگان به رسول خدا صلّی الله علیه و آله به دلیل اخلاق زیبا و متعالی و بی نظیر آن بزرگوار به آن حضرت ایمان آوردند. بنا بر این بر پیروان و محبّان آن بزرگوار لازم است تا در رفتار و کردار خود به ایشان اقتدا نمایند.
به همین جهت در مرحله‌ی نخست باید مساجد، هیئات و سایر نهادهای مذهبی و مردمی به زیور اخلاق محمّدی صلّی الله علیه و آله آراسته باشند تا سیل مراجعه‌ی مردم را نظاره گر شوند. به عنوان نمونه اگر در مساجد از امام جماعت گرفته تا هیئت امناء و نمازگزاران موازین اخلاقی را به طور شایسته رعایت کنند و مردم دار و جوان گرا باشند، قطعاً مردم زیادی بر اساس فطرت خداجو و اخلاق گرایی که خدای متعال در وجودشان قرار داده است، جذب مساجد می شوند. در این صورت است که مسجد به عنوان یکی از مهم ترین سنگرهای فرهنگی در جامعه‌ی اسلامی موظّف است در راستای ارتقای معرفتی و رفتاری نمازگزاران بکوشد. از جمله‌ی این معارف و رفتارهای دینی، مسئله‌ی حجاب و عفاف است.
دعوت از اساتید و سخنرانانی که در زمینه‌ی حجاب و عفاف صاحب تألیف و تحقیق و کار فرهنگی هستند، از ضروریّات تقویت این فریضه در میان افراد جامعه است. معرّفی کتاب‌های مناسب در این موضوع و برگزاری مسابقات گسترده با جوایز جذّاب، تشویق نمازگزارانی که در رعایت حجاب و عفاف عزم راسخی دارند مخصوصاً قشر کودک و جوان، معرّفی و پرداختن به زندگی الگوهای حجاب و عفاف و امور دیگر، از جمله‌ی فعّالیّت‌هایی است که مسجد می تواند در راستای تقویت فرهنگ حجاب و عفاف انجام دهد. آن چه مهم است این است که کار علمی و فرهنگی در مورد حجاب و عفاف نباید کوتاه مدّت و گذرا باشد، بلکه باید استمرار داشته باشد و با گذشت زمان از راه کارهای جدید و به روز برای تربیت نسل‌های جدید بهره برد.
نقش مبلّغان دین در تقویت فرهنگ حجاب و عفاف
ابتدا باید این مطلب را روشن کنیم که منظور از مبلّغان دین در این جا تنها قشر روحانیّت نیست، بلکه هر فرد و یا گروهی که در عرصه‌ی کار فرهنگی و دینی، صاحب تریبون است و قدرت بیان دارد و در میان اقشار مختلف جامعه دارای نفوذ کلام می باشد، به نوعی مبلّغ دین محسوب شده و از این جهت بار مسئولیّتی را به دوش خویش می کشد. تبلیغ یکی از اموری است که در گرایش به حجاب و عفاف تأثیر بسزایی دارد. مبلّغان امور دینی و فرهنگی برای تبیین و نهادینه کردن حجاب و عفاف می بایست خود را به ابزارهای لازم در این زمینه مجهّز کنند. نخستین و مهم ترین این ابزارها بالا بردن سطح دانش و معلومات نسبت به مقوله‌ی حجاب و عفاف است و ابزار مهمّ بعدی، برخورداری از توانایی شایسته در بیان محتوا و برقرار کردن ارتباط صحیح و صمیمانه با مخاطب می باشد.
سخنرانان و مدّاحان و همه‌ی افرادی که با نفوذ کلامشان مردم را در مسیر تعمیق معارف یاری می رسانند، می بایست مسئله‌ی ترویج حجاب و عفّت را به عنوان یکی از اولویت‌های تبلیغی خود قرار دهند و در این راستا با استفاده‌ی صحیح از مبانی معرفتی، هنری و احساسی، میان ارزش‌ها و الگوهای دینی با مسائل روز به ویژه حجاب و عفاف ارتباط برقرار نمایند. به عنوان مثال سخنران و یا مدّاحی که در ایّام فاطمیّه مشغول تبیین مناقب، سیره و شرح حال و مصائب حضرت زهرا سلام الله علیها است، می تواند موضوع اهتمام حضرت صدّیقه علیها السّلام نسبت به مقوله‌ی حجاب و عفاف را به طور مناسب و مؤثّری به مخاطبان یادآوری کند.[٤]
یادداشت از مسلم زکی زاده
پی‌نوشت‌ها
[١] الکافی (ط - الإسلامیة) ج ٥ ص ١٢٥.
[٢] مجله طوبی، اسفند ١٣٨٤، شماره ٣، نگاهی به مراحل تربیت کودک از منظر دین [پایگاه اطّلاع رسانی حوزه].
[٣] سوره آل عمران/ آیه ١٥٩ (ترجمه مکارم).
[٤] برگرفته از کتاب: حجاب و عفاف در بیانات آیة الله سیّد احمد علم الهدی ص ١٤٥.