به گزارش پایگاه تخصصی مسجد، مسجد جامع خرمشهر نقش بی‌بدیلی در حماسه‌آفرینی مردم ایران در پهنه‌ای به نام دفاع مقدس داشت. این مسجد که در زمان شروع جنگ حدود یک قرن از احداثش می‌گذشت، در لحظه به لحظه مقاومت ۳۴ روزه خرمشهر و سپس آزادسازی آن، نمادی از ایستادگی و حماسه‌آفرینی رزمندگان ایران اسلامی به شمار می‌رفت. چنانچه شهید آوینی در تشریح جایگاه این مسجد گفته بود: «مسجد جامع قلب شهر بود که می‌تپید و تا بود مظهر ماندن و استقامت بود. مسجد جامع همه خرمشهر بود.»
شاید در سال ۱۲۵۰ هجری شمسی، زمانی که تعدادی از بازاری‌ها و معتمدان خرمشهری تصمیم گرفتند مسجد بزرگی را در شهرشان بسازند، هرگز تصور نمی‌کردند صد سال بعد، این مسجد تبدیل به نماد مقاومت یک ملت در برابر اشغالگرانی شود که قصد داشتند خرمشهر و خوزستان را ضمیمه خاک خودشان بکنند.
پس از احداث مسجد جامع در جوار بازار خرمشهر، این مسجد مثل خیلی از اماکن مذهبی در تاریخ معاصر کشورمان، محل رفت و آمد مردمی شد که بسیاری از امور سیاسی، مذهبی، فرهنگی و اجتماعی خود را در سنگر مسجد انجام می‌دادند. چنانچه در اواسط قرن چهاردهم هجری که مردم ایران گوش به فرمان امام خمینی (ره) تاریخ ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی را کنار زدند و جمهوری اسلامی ایران را بنا نهادند، جوانان خرمشهری از مسجد جامع به عنوان یکی از کانون‌های اصلی اشاعه انقلاب و مبارزه با رژیم طاغوت بهره می‌بردند.
قلب شهر
مسجد جامع خرمشهر قلب شهر و قلب تپنده ملت ایران بود. این بنا علاوه بر قدمت تاریخی و ارزش معماری دارای ارزش‌های معنوی در مکان و موقعیت قرارگیری در این شهر است. این مکان جایی است که ایمان و معنویت رزمندگان معادلات را برهم می‌زند.
دلایل زیادی وجود دارند که مسجد جامع این شهر را باید نقطه ثقل و نماد مقاومت دانست. در میان هزاران مسجدی که در تمام ایران دیده می شوند، این بنای مذهبی تنها جایی بوده که رزمندگان در حین جنگ به آن پناه می آوردند. این مسجد با گلدسته هایش به خوبی از رزمنده ها و مردم این شهر حراست کرد و به همین دلیل، برای مردم شهر اهمیت ویژه ای دارد. عبادت و معنویت رزمندگان در این مسجد باعث بالا رفتن انگیزه و اشتیاق آنها می شد تا بتوانند دفاعی قوی تر از کشور و شهرشان داشته باشند.
زمانیکه جنگ به خرمشهر و مرزهای شلمچه رسید، تازه سپاه در این شهر ایجاد شده بود و مردم قرارگاهی بهتر از این مسجد برای خود نمی دیدند. مردم خرمشهر در کنار فرماندهان، تکاوران کلاه سبز نیروی دریایی ارتش، دانشجویان دانشگاه افسری و رزمنده های سپاهی که محمد جهان آرا هم در بین آنها بود، از شهر دفاع کردند و در این مسجد که نماد مقاومت آن روزها بود، جمع می شدند. نیروهای مقاومت موفق شدند ۳۴ روز ارتش تا دندان مسلح دشمن را در کوچه و پس‌کوچه‌های شهر نگه دارند و در این مدت مسجد جامع، کانون مقاومت بود. مسجد جامعی که نقش بیمارستان و ستاد عملیات مقاومت شهر را بر عهده داشت در تیررس دشمن قرار گرفت و به شدت آسیب دید.
دشمن فهمیده بود که مسجد جامع قلب مقاومت است و باید به هر قیمتی این مقاومت شکسته شود به همین جهت با یک گلوله توپ، گنبد مسجد را شکافت. اما مسجد به خون نشسته تا ۴۵ روز دیگر نیز سرپا و محکم ایستاده بود و درنهایت در ۴ آبان ۱۳۵۹ سقوط خرمشهر رسماً اعلام شد؛ سقوط مسجد جامع خرمشهر در واقع سقوط خرمشهر بود.
مسجد جامع خرمشهر، قلب شهر بود. مادری بود که فرزندان خویش را زیر بال و پر گرفته بود و در بی پناهی پناه داده بود و تا بود مظهر ماندن و استقامت بود و زمانی که خرمشهر به اشغال متجاوزان درآمد، و مدافعان ناگزیر شدند که به آن سوی شط خرمشهر کوچ کنند، باز هم مسجد جامع، مظهر همه آن آرزویی بود که جز در بازپس گیری شهر برآورده نمی شد. مسجد جامع، همه خرمشهر بود. همة ایران، مسجد جامع با تمام جراحاتش ایستاد تا اسطوره مقاومت مردم باشد تا روزی بار دیگر نوای نماز و صدای مناجات فرزندانش را بشوند و در نهایت این شهر پر حادثه پس از ۵۷۸ روز اشغال در روز سوم خرداد سال ۱۳۶۱ در عملیات بیت المقدس آزاد شد. فتح خرمشهر انعکاس جهانی داشت و عراق با از دست دادن خرمشهر از نظر سیاسی تکیه‌گاهش را برای مذاکره از دست داد.
بعد از آزادی خرمشهر شهید علی صیاد شیرازی فرماندهی نیروهای ارتشی و محسن رضایی فرماندهی نیروهای سپاهی را به عهده داشتند. فتح خرمشهر انعکاسی جهانی داشت و تصویری که از این آزادی منتشر شده، تصویر رزمندگان روی پشت بامها و تصاویر مسجد جامع خرمشهر پس از آزادسازی هستند.
پیام امام(ره)
در پی آزادی خرمشهر، امام خمینی(ره) در پیامی این پیروزی را به ملت ایران و رزمندگان اسلام تبریک گفتند و در قسمتی از پیام خود فرمودند: «امروز با فتح خرمشهر مظلوم، دولت و ملت پیروزمند ما از موضع قدرت سخن می گویند و من به پیروی از آنان به شما اطمینان می دهم که اگر از اطاعت بی چون و چرای امریکا و بستگان آن دست بردارید و با ما به حکم اسلام و قرآن کریم رفتار کنید، از ما جز خیر و پشتیبانی نخواهید دید و شما بدانید آن قدر که ابرقدرت ها از صدام این نوکر چشم و گوش بسته پشتیبانی کردند، از شماها که قدرت های کوچک و حکومت های ضعیف هستید، پشتیبانی نمی کنند و شما عاقبت این جنایتکار و هم قطار جنایتکارش شاه مخلوع را به عیان دیده اید.»
بالاخره توانستیم قلب امام‌مان را شاد کنیم
عصر روز آزادسازی خرمشهر جاویدالاثر حاج احمد متوسلیان در مقابل مسجد جامع خرمشهر به رزمندگان گفت: «همه عزیزان ما که تا امروز در خونشان غوطه‌ور شده و به شهادت رسیده‌اند برای حفظ اسلام عزیز بوده است. هرچند داغ فراق‌شان جگر ما را سوزاند، اما خدا را شکر که بالاخره توانستیم امروز با آزادی خرمشهر قلب امام‌مان را شاد کنیم.»
تاریخ مسجد جامع خرمشهر
این مسجد ۱۵۰ سال قدمت دارد؛ ولی از مؤسس و بانی آن اطلاعات دقیقی در دست نیست. در سال ۱۳۴۸، قطعه زمینی از ضلع غربی به مسجد اضافه شد و به‌صورت فعلی تجدید بنا گردید، با مساحـت ۱۲۰۹ مترمربع. با توجه به طبقات موجود ۱۰۲۸ مترمربع اعیانی که در اثر جنگ تحمیلی ۴۰ درصد آن تخریب گردید، به‌گونه‌ای که دو گلدسته آن کاملاً تخریب و گنبد بزرگ نیز بر اثر توپ دشمن آسیب دیده و در حال حاضر از اعتبارات بازسازی پس از پذیرش قطعنامه ۱۳۶۷ همه ساله مبالغی تخصیص یافته و هزینه گردیده و در ضمن توسط حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس جهت طرح توسعه مسجد جامع، ۴۰۰۰ مترمربع از ضلع شمالی مسجد خریداری و تملیک گردید و با احداث مهمانسرایی جهت زائرین و رواق گذر عابر پیاده در دو ضلع شرقی و غربی و ایجاد محل تجـاری و حوض آب‌نما شد.
معماری مسجد جامع خرمشهر
مسجد جامع دارای نمای آجری و حدود هزار مترمربع کاشی آیات خشتی و ۷۷۰ مترمربع کاشی‌کاری معرق است و دارای دو گلدسته با ارتفاع ۲۸ متر از کف زمین و دو گنبد بزرگ و کوچک است که گنبد بزرگ و گلدسته‌ها با کاشی معرق تزیین شده و با سه دستگاه ارکاندیشن تهویه مطبوع و سیستم خنک کننده مرکزی ایجاد گردیده است.
بازسازی مسجد جامع خرمشهر
طرح توسعه و سفت‌کاری مسجد جامع خرمشهر در سال ۱۳۹۴ کلید خورد. اکنون این مسجد به‌عنوان قطب فرهنگی خرمشهر شناخته می‌شود.
مسجد جامع سال‌هاست که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بناها نه‌تنها در کشور بلکه در جهان معروف شده است، این مسجد سالانه میزبان خیل عظیم زائرانی از اقصی نقاط کشور و حتی گردشگران خارجی است.
مسجد جامع خرمشهر سی هزارمین اثر تاریخی ایران است که در سال ۱۳۹۰، در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. بنایی مشابه این مسجد تاریخی، در باغ - موزه دفاع مقدس در تهران، اتوبان حقانی، جنب پارک طالقانی ساخته شده است.